Radio-televizija Srbije emitovala je 29. novembra na Trećem kanalu u okviru nastave na daljinu za učenike sedmog razreda osnovne škole lekciju iz istorije pod nazivom „Crna Gora u doba vladičanstva“ koja obiluje kontroverznim i nepotpunim istorijskim činjenicama.
Najveće kontroverze izazvale su tvrdnje predavača da je Duklja bila srpska država, da je Mihailo Vojislavljević prvi Srbin proglašen za kralja, da je sva plemena na području današnje Crne Gore povezivao srpski jezik, kao i već ustaljeno svojatanje Petra II Petrovića Njegoša kao Srbina.
Ove tvrdnje izazvale su negativne reakcije u nekim medijima u Crnoj Gori, a istoričari sa kojima je redakcija VOICE stupila u kontakt slažu se da je tematika uznemirujuća i delikatna. Takav stav deli i naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije Aleksandar R. Miletić, ujedno izvršni direktor Centra za istorijske studije i dijalog.
Tvrdnju da je Duklja srpska država koja je postojala od od 7. do 12. veka, kako tvrdi predavač sporne lekcije za sedmake, Miletić ocenjuje kao pitanje koje traži identitetsko kodiranje čitavih kolektiva u dalekoj prošlosti i na njega se ne može odgovoriti jednostavno ili jednoznačno.
„Vizantijski izvori 10. i 11. veka pominju Dukljane kao pleme, Duklju kao kneževinu, stanovništvo Duklje i njene vladare kao Srbe, Dukljane, Tribale ili Dalmate. Konfuzija kod ovih izvora proističe iz namernog arhaiziranja ili čestog poistovećivanja plemenskih odrednica. Često se Srbi i Hrvati pominju naizmenično ili zajedno kao sinonimi, takođe i Dalmati i Srbi ili Tribali i Srbi“, kaže Miletić.
Prema njegovim rečima, barem dva vizantijska izvora za Dukljane izričito i nedvosmisleno kažu da su Srbi, za njihove vladare da su arhonti Srba, dok se kod drugih izvora ta identifikacija može dokazivati iz konteksta. To su, tvrdi on, istorijske činjenice koje su pouzdane onoliko koliko su bila pouzdana vizantijska znanja o ovoj pokrajini.
„U srećnim društvima rasprave o tako egzotičnim stvarima kao što je pitanje kriterijuma etničkog razlikovanja navodno primordijalnih plemenskih grupa u ranom srednjem veku zaokupljale bi nekolicinu zanesenjaka ili posvećenih istraživača, međutim kod nas takva pitanja dolaze u fokus interesovanja čitave javnosti. Devetnaestovekovni proces mitološkog zaokruživanja etničke teritorije i rasprave o čistoti krvi i poreklu naroda kod nas se nastavljaju i u 21. veku“, kaže Miletić.
On upozorava da, u domenu institucionalizovane nauke, srpska istoriografija i udžbenici istorije smatraju dukljansku istoriju bez ostatka srpskom, dok crnogorska istoriografija, koja je još uvek u procesu nastanka, selektivno pristupa istorijskim izvorima i projektuje današnje Crnogorce u vreme seobe naroda i dukljanske države.
„Oba pristupa su isključiva u svom etnocentričnom projektovanju današnjih etničkih isključivosti u prošlost. Na nesreću Crne Gore, ovi suprotstavljeni narativi zauzimaju danas najvažnije mesto u njenom javnom diskursu koji obeležava netrpeljivost i uzajamno negiranje identiteta dva najbrojnija naroda“, smatra Miletić.
Izlazak iz ovog bespuća, kako kaže, podrazumevao bi da crnogorsko društvo iznađe formulu kulture pamćenja i nastave istorije koji neće raspirivati međusobice već integrisati etničke i nacionalne narative ove dve grupe. Takođe bi obziri regionalne stabilnosti i dobrosusedskih odnosa trebalo da motivišu i zvanični Beograd i istorijsku struku u Srbiji da doprinesu da udžbenici istorije sa značajno više obzira i razumevanja pristupaju istoriji Crne Gore.
„U konkretnom slučaju, vizantijski izvori pored srpske koriste i dukljansku, kao i druge identifikacije za stanovnike Duklje, a prvi dukljanski kralj nosio je nakon krunisanja titulu ’kralja Slovena’. Bilo je dakle prostora da se istorijske činjenice iznesu na malo delikatniji način. Ovo naročito zato što su i kasnije u istoriji Zete i Crne Gore ove dve komponente crnogorskog identiteta (srpska i crnogorska) bile naporedo prisutne sve vreme“, naglasio je Miletić.
Upravo gorepomunuti „kralj Slovena“ Mihailo Vojislavljević učenicima u Srbiji predstavljen je na RTS-u kao prvi Srbin proglašen za kralja, čijeg oca Stefana Vojislava su vizantijski hroničari nazivali Srbinom ili pominju da je vladao Srbima. U jednom Skiličinom spisu Mihailo je naveden i kao “vladar Tribala i Srba”. Po zvaničnoj titulu koju je dobio od pape i koju je kasnije koristio on je bio Rex Sclavorum ili Kralj Slovena.
„Standard u srpskoj istoriografiji je da se Duklja, zajedno sa Zahumljem, Travunijom i Paganijom smatraju srpskim državama u ranom srednjem veku. Istorijski izvori koji govore tome u prilog su ozbiljni, i pored često velike neodređenosti geografskih i plemenskih termina. Moj utisak je da se u naknadnoj instrumentalizaciji olako prelaze hiljade godina istorije i da se ne pravi ozbiljna distinkcija između ovih maglovitih proto-nacionalnih identifikacija u srednjem veku i modernog nacionalnog identiteta“, smatra Miletić.
Ističe da su primordijalne teorije o iskonskom poreklu naroda odavno napuštene u nauci, a Duklja ili Raška ranog srednjeg veka imaju jako malo zajedničkih imenitelja sa današnjom Crnom Gorom ili Srbijom. Kao primer navodi da je u ranom srednjem veku najznačajniji deo današnje Srbije bio znatan vremenski period pod vlašću Bugara, ali iznošenje ove činjenice ne bi trebalo da izazove uznemirenost u Beogradu ili Nišu.
„Čitav kosmos promena odigrao se od ranog srednjeg veka kroz migracije, procese etnogeneze, mešanja stanovništva, osvajačke ratove, religijske ili ideološke sisteme koji su se smenjivali. U tom smislu, a povodom iznošenja činjenica o izvesnim proto-srpskim korenima stanovništva u Duklji ne vidim osnov ni za slavodobitno prenaglašavanje značaja ove činjenice kod srpskih nacionalista, niti za nekakvu ozlojeđenost crnogorske javnosti“, smatra Miletić.
Prema njegovoj oceni, jedini način da se prestane sa svojevrsnim etničkim prozelitizmom jeste međusobno uvažavanje suprotstavljenih pogleda na prošlost ili prihvatanje da su obe komponente crnogorskog identiteta bile prisutne naporedo i bez konflikta u prošlosti i da mogu da budu pomirene i u budućnosti.
„Treba biti načisto sa tim da su ideološki projekti koji su bili isključivi u pokušaju da nametnu samo srpsku ili samo crnogorsku nacionalnu identifikaciju u Crnoj Gori doživeli neuspeh i da ih ne treba ponavljati. Takođe, opstojavanje suprotstavljenih narativa o etničkim Srbima u Crnoj Gori kao o posrbicama, ili o etničkim Crnogorcima kao izdajnicima srpstva obesmisliće svaki novi pokušaj stvaranja funkcionalnog građanskog društva u Crnoj Gori“, navodi Miletić.
Kada je reč o tvrdnji autora lekcije „Crna Gora u doba vladičanstva“ da su u Crnoj Gori i Brdima živela brojna srpska plemena, koje je povezivao srpski jezik i čuvanje sećanja na veličinu i snagu srpske srednjovjekovne države, sagovornik VOICE-a smatra da je tendenciozno, ali pre svega netačno i pogrešno govoriti o “srpskim plemenima” u Crnoj Gori u 18. i 19. veku.
„Plemenske organizacije na Balkanu nema izvan Albanije i Crne Gore, u južnoslovenskim zemljama to je crnogorska posebnost, to su, dakle, crnogorska plemena. Nisam nigde pročitao niti sam negde čuo da neko crnogorska plemena naziva srpskim plemenima; to može da se kaže samo sa svesnom namerom negiranja crnogorske identitetske komponente i osnova crnogorske kasnije državnosti“, navodi Miletić.
Miletić napominje da je u crnogorskim plemenima svakako prisutna i srpska etnička identifikacija koja je konačno osnažena i konsolidovana posredstvom Pećke Patrijaršije, čijim putem i usmenim predanjem su u Crnoj Gori prenošene predstave o srpskoj srednjevekovnoj državi.
„Kao i svaka druga identitetska formula i ona je nastala značajnim delom kao ideološki konstrukt elita, u ovom slučaju crkvene organizacije“, ocenjuje Miletić.
I konačno crnogorski vladar Petar II Petrović Njegoš, po već ustajenom maniru, i u ovoj lekciji istorije predstavljen je kao veliki srpski pesnik. Miletić ne smatra spornim da se u publicistici ili istoriografiji zastupa ovo stanovište, ali je upitno koliko je to umesno ili sa kojom namerom se to kaže u jednom nastavnom formatu namenjenom deci.
„Kod Njegoša je prisutan i srpski i crnogorski identitetski obrazac i to je vidljivo gotovo u svakom stihu Gorskog vijenca i u njegovim životnim opredeljenjima, ali ne može se osporiti da je on u osnovi, domicilom, rođenjem i čitavim kontekstom života na prvom mestu pesnik Crne Gore. On može biti podjednako crnogorski i srpski pesnik i bez etničkog svojatanja mogao bi poslužiti kao spona, a ne kao uzrok razdora među građanima Crne Gore“, navodi Miletić i dodaje da je na način, kako je to rečeno u on-line predavanju, Njegoševo ime zloupotrebljeno na štetu svih.
Miletić ukazuje na širi kontekst društvene odgovornosti u odnosu na sadržaje nastave istorije i sa tim u vezi kaže da je kolega predavač „možda malo jače udarao po nacionalnoj žici“, ali on u osnovi nije napravio nijedan formalni prestup u kontekstu propisanih normi zvaničnog sistema nastave istorije u Srbiji.
„Gotovo sve njegove tvrdnje i čitav sadržaj njegovog predavanja stoje doslovno ili se mogu neposredno izvesti iz sadržaja naših udžbenika za šesti i sedmi razred osnovne škole. Štaviše, ovo po svom formatu nije ni blizu najgorih i najštetnijih sadržaja nastave istorije koji se iznose pred našu decu“, zaključuje Miletić.
Darko Šper (VOICE)
