Tri godine nakon što je restitucijom vraćeno u vlasništvo Srpske pravoslavne crkve, zdanje somborske Preparandije konačno više ne zvrji prazno. I dok slike Save Stojkova koje su se do 2016. mogle razgledati u njenim prostorijama još čekaju da Grad Sombor osposobi neki drugi i slavnom slikarskom imenu primereniji prostor, Preparandija je od početka septembra ponovo mesto koje je, u skladu sa svojom više od veka dugom tradicijom, najtešnje povezano s obrazovanjem, pogotovo zaposlenih u toj sferi. Volja onog koji je zdanje podigao, patrijarha Georgija (Brankovića), se tako i dalje poštuje, ali sad novom-starom vlasniku pride donosi – prihode.
Od početka ove školske godine somborska Preparandija više nije prazna, kao što je bila od jeseni 2016. godine, kada su iz nje iseljeni, nakon odluke Agencije za restituciju, Pedagoški fakultet i galerije trojice somborskih slikara, Save Stojkova, Pavla Blesića i Zorana Stošića Vranjskog. Na adresi Venac Radomira Putnika broj 30 tako su već nedeljama smešteni Školska uprava Sombor i krajem prošle godine osnovani Centar za usavršavanje zaposlenih u obrazovanju.
„Mi smo u međuvremenu 100 puta mogli izdati taj prostor, bilo je tu ponuda koje su po sadržaju bile nepripadajuće, ali nijednog trenutka na to nismo ni pomislili jer Preparandija nikad neće biti objekat u klasičnom obliku rente“, kaže za VOICE Sava Nikolić, arhijerejski namesnik somborski.
Dve godine, dodaje Nikolić, trajali su pregovori sa Gradom Somborom oko buduće namene ovog zdanja, s imperativom da ona nastavi da bude u službi obrazovanja.
Neizvesnost je okončana prvog aprila ove godine kada je potpisan Ugovor o zakupu zgrade Preparandije između Eparhije Bačke, Crkvene opštine Sombor i Centra za stručno usavršavanje zaposlenih u obrazovanju Sombor, kojeg je Skupština grada Sombora osnovala 17. decembra 2018.
Ugovorom je definisano trajanje zakupa i iznos zakupnine, a takođe, definisano je da će za vreme trajanja zakupodavnog odnosa prostorije, pored Centra, koristiti i Školska uprava Sombor, naveli su za VOICE u somborskom Gradskom veću.
Taj ugovor je, međutim, oročen na samo godinu dana (do aprila iduće godine) i ukoliko ne bude produžen, trajaće kraće od pregovora koji su mu prethodili.
Nikolić iz Srpske pravoslavno crkvene opštine Sombor u razgovoru za VOICE čitav taj aranžman sa Gradom krstio je inače kao „neko prelazno rešenje“.
Ugovor obavezuje Centar za stručno usavršavanje zaposlenih u obrazovanju da jednokratno uplati 300.000 dinara na ime zakupnine. Pride, kako stoji u ugovoru u koji je VOICE imao uvid, od Centra se traži da do kraja trajanja ugovora „izvrši investiciono ulaganje“ u vrednosti od blizu 950 hiljada dinara. To, uzgred, podrazumeva rekonstrukciju rasvete, kamere i video nadzor, sanaciju sanitarnih čvorova i molerske radove.
Naravno, na zakupcu je snosi i sve režijske troškove, kao i tekuće održavanje.
Tradicija i istorija ništa ne znače
SPC, odnosno Srpska pravoslavno crkvena opština Sombor ušla je u posed Preparandije na osnovu rešenja Agencije za restituciju od 20. jula 2016. godine kojom se usvaja zahtev SPCO Sombor za vraćanje rečene imovine i utvrđivanje prava svojine nad njom. Preparandija je bila u vlasništvu SPC do 1946. kada je nacionalizovana, da bi 13 godina kasnije bila upisana kao društvena svojina.
Dodatno, nekoliko meseci kasnije okončan je sudski spor između SPCO Sombor, s jedne, i Pedagoškog fakulteta u Somboru i Grada Sombora, s druge strane, gde se pravnosnažnom presudom utvrđuje kao ništav ugovor iz 2008. o prenosu prava korišćenja zgrade Preparandije sa Grada Sombora na Pedagoški fakultet. Viši sud u Somboru, kao i pre njega lokalni Osnovni sud, bili su na stanovištu da je ugovor o prenosu prava korišćenja ništav jer je sklopljen nakon 1. maja 2oo6, iako Zakon o restituciji zabranjuje da se nakon tog datuma raspolaže imovinom koja je po odredbama tog zakona predmet vraćanja ili zasnivanja hipoteke, zaloga ili zakupa na toj imovini. SPCO je zahtev za vraćanjem Preparandije, kao i drugih nepokretnosti u Somboru, uputila 27. marta 2007. godine.
I dok za ostale nekretnine koje je SPC potraživala skoro da niko nije imao primedbe, potraživanje Preparandije izazvalo je dozirano tiho gunđanje po Somboru. Iseljavanje Pedagoškog fakulteta bilo je samo jedan od razloga.
Pedagoški fakultet, koji je koristio Preparandiju do 2016. godine, smatra se neposrednim i, kako su to 2010. istakli u dopisu Direkciji za restituciju, „u neprekinutom kontinuitetu postojanja, jedini naslednik Srpske učiteljske škole ili Preparandije, koja je osnovana 1812. u Sentandreji a koja je preseljena u Sombor 1816. godine“.
Samo zdanje Praparandije izgradio je 1895. godine sopstvenim novcem patrijarh Georgije Branković, dugogodišnji somborski prota. Kao ličnu zadužbinu patrijarh je zdanje namenio isključivo za potrebe Srpske učiteljske škole (Preparandije) čiji je upravnik bio punih devet godina (od 1862. do 1871.).
Nastava u zgradi Preparandije odvijala se od 21. septembra 1895. do školske 1948/49. kada je zbog nedovoljno prostora nastava premeštena u današnju zgradu OŠ „Bratstvo-jedinstvo“ u Somboru, gde se Učiteljska škola nalazila do 1963. i završetka zgrade u kojoj se i danas nalazi Pedagoški fakultet. Do te godine u zgradi Preparandije ostala je da radi vežbaonica Učiteljske škole. Nakon toga Preparandiju su koristile prosvetne i kulturne institucije, poput Kulturno-prosvetne zajednice i Međuopštinskog prosvetno-pedagoškog zavoda.
Na stogodišnjicu Preparandije Skupština opštine Sombor je 1995. predala je zdanje na korišćenje tadašnjem Učiteljskom fakultetu. Fakultet je taj prostor koristio za potrebe nastave i studenata, kao i za biblioteku, biblioteku rariteta i muzejsku zbirku koja je svedočila o dva veka obrazovanja učitelja u Somboru.
Za potrebe dobijanja akreditacije sada Pedagoškog fakulteta u Somboru, inicira se upis vlasništva nad Preparandijom u katastar. Lokalne vlasti usvajaju krajem 2007. odluku o prenosu prava korišćenja nad Preparandijom u korist fakulteta. Ugovorom iz januara 2008. koji su potpisali Sombor i Pedagoški fakultet utrt je put za knjiženje zgrade na ime Fakulteta.
„To je sve moglo da se uradi i ranije da je odluka SO Sombor iz 1995. godine sprovedena, to se kaže, ’kroz knjige’, a zašto to tada, pa ni kasnije nije urađeno, niko ne zna“, kaže za VOICE izvor koji je dobro upućen u sve što je pratilo Pedagoški fakultet u proteklih 20 godina.
Tokom postupka restitucije Pedagoški fakultet je insistirao na tome da ostane vlasnik Preparandije, ukazujući na to da to zdanje ne podleže restituciji, a još manje vraćanju u naturalnom obliku jer se u njoj obavlja delatnost iz oblasti obrazovanja. To je predstavnik fakulteta potvrdio i u usmenoj raspravi u Agenciji za restituciju, navodeći da se pored ostalog zdanje Preparandije koristi „i u nastavne svrhe“, odnosno za nastavu istorije i bibliotekarstva.
Predstavnici Agencije za restituciju su, međutim, tokom posete Preparandiji 9. maja 2016. utvrdili da „u prostoru nema školskog inventara, niti bilo čega drugog što upućuje na zaključak da se u konkretnom prostoru održava redovna nastava“.
Prostora za reagovanje na odluku Agencije za restituciju o vraćanju Preparandijie SPC-u, ispada, nije ostalo upravo zahvaljujući Pedagoškom fakultet u Somboru. Naime, kada je Pokrajinski sekretarijat za visoko obrazovanje i naučnoistraživačku delatnost hteo da se umeša u čitavu priču, iz Pedagoškog fakulteta im je 18. avgusta 2016. godine stigao dopis, u koji je VOICE imao uvid, a u kojem doslovce stoji da se „prostor u zgradi Preparandije u Somboru ne koristi u svrhu nastave, već kao prostor za komplementarne aktivnosti (muzejska i izložbena delatnost, promocije knjiga i slično).“
Dekan Pedagoškog fakulteta prof. dr Željko Vučković, koji je potpisnik dopisa pokrajinskom sekretarijatu, nije odgovorio na više puta upućenu molbu da govori za VOICE, niti nam je omogućeno da obiđemo biblioteku i muzejsku zbirku, koji su iz Preparandije zbog restitucije premešteni u Pedagoški fakultet, koji za to, kako neki tvrde, nema adekvatne uslove.
Sava Stojkov bez galerije
S obzirom na zaveštanje patrijarha Brankovića o jedinoj nameni Preparandije, pojedini Somborci sa kojima smo razgovarali nisu krili nevericu što SPC, uz druge objekte u procesu restitucije, potražuje upravo i žuto ugaono zdanje na Vencu Radomira Putnika, imajući u vidu ko ju je koristio. Neverice je bilo i kad je u pitanju upadljivo pomirljiv stav Pedagoškog fakulteta na odluku o selidbi.
Međutim, kako su to pojedini zaposleni na samom fakultetu ukazali za VOICE, borba do kraja za zadržavanje Preparandije u vlasništvu Pedagoškog fakulteta verovatno i ne bi bila previše mudra odluka. Najpre, njeno izdržavanje previše košta (struja, grejanje i ostalo), a uz sve, pitanje je da li je Pedagoškom fakultetu potrebno „da se toliko širi“ imajući u vidu da iz godine u godinu upisuje sve manje studenta, čak i uz razne pogodnosti koje su nude budućim brucošima.
Somborcima je ipak najviše zasmetalo što je izbacivanjem Pedagoškog fakulteta iz Preparanije prestala da postoji Galerija Save Stojkova.
Iako je kroz svoje izložbe svetom proneo ime Sombora, Stojkov, nosilac brojnih priznanja među kojima i najvišeg odlikovanja SPC, Ordena Svetog Save 3. stepena, je tek 2010, posle decenija stvaranja, konačno dobio prostor u Preparandiji da izloži svoje slike. To je istovremeno omogućeno i njegovim kolegama Pavlu Blesiću i Zoranu Stošiću Vranjskom.
Strani turisti u poseti Somboru, kako je rečeno za VOICE u Somboru , rado su dolazili u razgledanje opusa Save Stojkova. Slikar je preminuo 2014, a kada će njegove slike ponovo biti dostupne za razgledanje, niko ne zna tačno.
Ono što se pak zna jeste da će galerija koja će nositi ime poznato slikara biti, nakon završene obnove, smeštena u Grašalković palati, koja se nalazi na centralnom somborskom Trgu Svetog trojstva i deli je dvadeset metara od galerije još jednog svetski poznatog slikara, Milana Konjovića.
„Obnova zdanja Grašalković palate će prema projektnoj dokumentaciji koštati blizu 73 miliona dinara, a planirano je da se sprovede kroz četiri faze. Nakon renoviranja treba da postane sedište Kulturnog centra i da kroz gradski projekat ‘Palata kulture’ zaokruži jedinstveni kvart kulture unutar gradskog jezgra“, kaže za VOICE Nemanja Sarač, član somborskog Gradskog veća za oblast kultrure i obrazovanja.
Prema njegovim rečima, kad bude završena obnova prizemlja frontalnog dela zgrade, tu će na 350 kvadratnih metara biti smeštena Galerija Save Stojkova kao i suvenirnica. O rokovima za završetak te, kako je naveo, druge faze obnove, Sarač nije želeo da govori.
Denis Kolundžija (VOICE)
