Subotička Sinagoga, jedan od najugroženijih objekata od velikog kulturnog značaja u Evropi od marta ove godine je delom u rukama Nacionalnog saveta Mađara (NSM). Ova odluka vlasti u Subotici izazvala je različite reakcije u Skupštini grada, koja je prethodno morala da da saglasnost Gradskom veću da potpiše sporazum (potpisan 24. marta 2015. godine) sa NSM i sa Jevrejskom zajednicom o upravljanju i korišćenju Sinagoge (DOKUMENT 1). Kao objašnjenje, zvaničnici su naveli da je to uslov mađarske vlade traži, kako bi uplatila donaciju za restauraciju objekta u vrednosti od 400 miliona forinti (približno 1,33 miliona evra).
U spomenutom sporazumu stoji da će se kulturne manifestacije organizovati pod koordinacijom i nadzorom gradske Fondacije “Subotička Sinagoga” i Nacionalnog saveta Mađara. Ova manjinska institucija biće ključna i u definisanju korišćenja Sinagoge u turističke svrhe, piše u dokumentu. Sporazumom je definisano da su ovi uslovi na snazi na „neodređeno vreme, što znači na dugotrajan period, a najmanje do 99 godina, a funkcije društvenih, kulturnih i turističkih sadržaja spomenika kulture će biti u skladu sa očekivanjima donatora Vlade Mađarske“. Međutim, o očekivanjima Vlade Mađarske niko ništa ne zna, barem zvanično.
Na zahtev VOICE-a da nam se razjasne uslovi donatora, Vlada Mađarske nam je potvrdila da nikakvi zvanični uslovi još nisu definisani. U pismu Vlade Mađarske navodi se da ugovor o donaciji još nije potpisan i da samim tim ne postoje ni definisani uslovi.
Ovo znači da nema ni uslova za pozicioniranje NSM-a u upravljanju i definisanju korišćenja Sinagoge. Postavlja se pitanje, na osnovu čega su odbornici u Skupštini grada doneli odluku o prepuštanju značajnih prava u upravljanju objektom NSM-u, ako nisu bili upućeni u zahteve donatora?
Zvaničnici grada tvrde da ništa bez konsenzusa ne može da se radi u Sinagogi, ali ko donosi zapravo odluku o tome kako će se koristiti ovaj verski objekat? Prema zvaničnom odgovoru to je Fondacija „Subotička Sinagoga“.
Fondacija bez plana
Fondacija „Subotička Sinagoga“ je zapravo nasledila ranije osnovanu Fondaciju (2001) pod imenom „SOS Sinagoga“ koja je registrovana kod Pokrajinskog sekretarijata za kulturu i javno informisanje. O promeni imena fondacije odlučio je novi Upravni odbor, koji je odlukom Skupštine grada Subotice imenovan još u martu 2014. godine. Interesantno je da je već tada, iako još nije bio potpisan sporazum o saradnji između NSM-a, Jevrejske opštine i Grada, u osmočlanom Upravnom odboru dobila mesto Ildiko Lovaš (SVM), doskorašnja članica Upravnog odbora Nacionalnog saveta Mađara koja je bila zadužena za pitanja iz oblasti kulture. Fotelju u tom odboru dobio je i Tivadar Bunford, predsednik Gradskog odbora Saveza vojvođanskih Mađara u Subotici, a tu je i Judit Rafai, članica stručnog odbora Fondacije „Laslo Sekereš“, koja je osnovana od strane Nacionalnog saveta Mađara. Na čelu fondacije je gradonačelnik, Jene Maglai (SVM). U upravnom odboru su i članovi Jevrejske opštine kao i drugi predstavnici Grada. Jasno je da je ovim imenovanjem Savez vojvođanskih Mađara dobio značajnu moć u upravnom odobru.
Inače, u novu-staru fondaciju, prema podacima do kojih je došao VOICE, od 2002. do 2014. godine slilo se skoro 53 miliona dinara (442 hiljade evra), od toga iz gradskog budžeta više od 33,5 miliona dinara. Ostali iznosi su obezbeđeni iz republičkog i pokrajinskog budžeta, kao i iz evropskih i drugih fondova. Na zahtev VOICE-a da fondacija koja zvanično treba da vodi poslove oko Sinagoge dostavi finansijski plan za 2015. godinu, kao i uslove donacije mađarske vlade, nismo dobili nikakav dokument. Samo nam je potvrđeno da ova organizacija još nije donela nikakav finansijski plan za tekuću godinu, a što je najčudnije ne znaju ni koji su uslovi donatora.
NSM ćuti o uslovima
Pitanja o navodnim uslovima mađarske vlade, kao i o planovima ove institucije u vezi sa Sinagogom uputili smo i Nacionalnom savetu Mađara. Međutim, osim istorijata zgrade, i o tome da je Savet spreman da uloži sredstva u obnovu Sinagoge, konkretan odgovor nismo dobili. Nadležni iz te organizacije su nas uputuli na već spomenutu fondaciju.
Ono što je sigurno, to je da su čelnici NSM očigledno bili svesni pozitivnog ishoda rasprave o prepuštanju dela upravljačkih prava u ruke ove manjinske institucije, jer su još krajem 2014. godine u budžetu predvideli nešto više od 194 miliona dinara, odnosno 1,3 miliona evra za restauraciju Sinagoge. Ovaj iznos je zapravo u visini donacije koja je bila najavljena prilikom potpisivanja ranije spomenutog sporazuma.
Iako zvanično objašnjenje u vezi sa namerama NSM nismo dobili, pregledom strategije za kulturu koju je izradio Savet (za period 2012-2018), naišli smo na stavku prema kojoj NSM, zajedno sa nekim drugim objektima u Vojvodini, Sinagogu svrstava u objekte od velikog značaja za mađarsku zajednicu u Vojvodini. Strategija predlaže intenziviranje uloge NSM-a u procesu revitalizacije objekta. Detalji, međutim, ni u ovom dokumentu nisu dostupni.
Problemi sa obnovom?
Mađarska Vlada je 2014. već izdvojila 100 miliona forinti (oko 335 hiljada evra) za obnovu električnih instalacija u Sinagogi, međutim, prema našim saznanjima taj novac još nije iskorišćen.
„Radi se na fasadama zgrade i priprema se sanacija kupole Sinagoge koja prokišnjava. Zbog proceduralnih razloga za obnovu svake fasade ide posebna javna nabavka, što malo otežava rad, ali stručne službe kontrolišu kvalitet radova. Prema našim procenama, do septembra će spoljna obloga Sinagoge biti restaurirana, a pripremaju se i novi vitraži. Što se tiče obnove enterijera, taj posao još nije započet“, kaže stručnjakinja iz Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, Gordana Prčić Vujnović.
Žolt Đulai, iz organizacije „Nasmeši se Subotici“, koja se bavi zaštitom kulturne baštine, kaže da je pitanje kad će ti radovi biti započeti, zbog problema sa planovima za restauraciju enterijera koji je delom pod kontrolom sturčnih službi iz Mađarske. Naime, Centar Forster iz Budimpešte, koji je zadužen za Sinagogu, navodno neće odobriti predložene planove, jer oni nisu u skladu sa nekim profesionalnim propisima.
„Prema mojim saznanjima, od tih radova neće biti ništa dok se ne uradi revizija dokumentacije. Veliko je pitanje hoće li novac koji je namenjen za obnovu električne instalacije ali i za uvođenje grejanja u Sinagogu biti iskorišćen u narednom periodu. Prema mojim saznanjima, postoje nesuglasice i oko uvođenja grejanja, jer se gradu ne dopada činjenica da bi troškovi grejanja bili na teret Subotice, ipak je reč o velikoj zgradi. Međutim, prema stručnim kadrovima, grejanje je neophodno da bi unutrašnja restauracija bila trajna, odnosno mora da se obezbedi odgovarajuća temperatura i vlažnost vazduha da bi zidovi ostali suvi“, objašnjava Đulai.
Koordinatorka poslova oko obnove Sinagoge u gradskoj upravi, Melinda Nađ Kiš Ereš potvrdila nam je da postoje neki problemi u vezi sa planovima, ali je dodala da već rade na rešenju. Na naše pitanje ko će voditi tendere za obnovu unutrašnjeg dela Sinagoge, s obzirom na to da Mađarska namerava da sredstva uplati na račun NSM-a, ona kaže da se to još ne zna.
„Postoji dobra kordinacija i saradnja među svim institucijama koje učestvuju u ovom poslu. O tome kako će izgledati trošenje donacije Mađarske, još ne znamo. To treba da još vidimo sa NSM i sa ostalim učesnicima u projektu“, rekla je ona.
Potvrdila je da, prema njenom saznanju, ugovor o novoj tranši donacije u visini od 400 miliona forinti još nije potpisan. Na naše pitanje zašto Mađarska nije prebacila sredstva direktno gradu ili Fondaciji, Nađ Kiš Ereš nije znala odgovor.
Govoreći o tome da će donacija Mađarske najverovatnije biti potrošena putem javnih nabavki preko NSM, Žolt Đulai navodi da nije siguran ima li Savet kapacitet za takav jedan poduhvat.
„Da biste uradili kvalitetan posao, neophodni su stručnjaci koji će proceniti obim posla i stručnost prijavljenih na tender, bojim se da Savet nije kvalifikovan da uradi sve ovo tako kako treba“, smatra Đulai.
Pozicioniranje SVM-a uz budimpeštansku podršku?
Analizirajući dostupne podatke, VOICE je imao uvid i u interni izveštaj Ministarstva spoljnih poslova Mađarske o sastanku sa predstavnicima gradskih institucija Subotice. Tema sastanka koji je održan u februaru 2014. godine bila je obnova Sinagoge i mogućnosti Civilnog fonda, koji je osnovan od strane Mađarske, za obnovu jevrejske kulturne baštine. Na spomenutom sastanku koji je održan u konzulatu Mađarske u Subotici, predstavnici ministarstva su govorili o ulozi zvanične Budimpešte u obnovi Sinagoge kao i o ulozi Saveza vojvođanskih Mađara u rukovanju sredstvima iz tog Fonda. U tom dokumentu se navodi da su planirani sastanci na kojima učestvuju SVM i grad, a cilj tih susreta je da se definiše upotreba Sinagoge.
Inače, sastav Nacionalnog saveta Mađara nakon prošlogodišnjih izbora za ovu manjinsku samoupravu, ali i raniji sastav tog tela, obeležen je dominacijom jedne liste koja ima podršku SVM.
Prema planovima nadležnih institucija, subotička Sinagoga bi trebalo da bude kompletno restaurirana do kraja 2017. godine.
Norbert Šinković (VOICE)
