Poslednjih godinu dana u Srbiji obeležio je sve veći rast globalnog trenda cancel kulture, odnosno “kulture otkazivanja”, odnosno „kulture ukidanja“. Za veoma kratak period, ovaj trend je u Srbiji evoluirao od društvenih i medijskih osuda – pa sve do uspešnih peticija za zabranu ulaska u zemlju.

Tako je u aprilu prošle godine “medijski” osuđen srpski jutjuber i bodibilder Nikola Jovanović, poznatiji kao Nixa Zizu. Već nekoliko meseci kasnije nastala je peticija za zabranu ulaska u državu bosanskom rep dvojcu Jasminu Fazliću i Amaru Hodžiću zbog napada na mladića tokom koncerta u Nišu. Peticiju su uvažili državni organi. Poznati su i slučajevi kenselovanja influensera Bake Praseta, glumca Branislava Lečića, kao i pekara iz Borče kod Beograda. U svetu su takođe brojni primeri, poput bojkotovanja robe pojedinih proizvođača, ili cenzure scena iz Diznijevih crtaća.

Šta je cancel kultura?

Prema definiciji sociologa Dalibora Petrovića u njegovom naučnom članku “Kultura otkazivanja kao hibridni obrazac postmoderne društvenosti”, kultura otkazivanja u najširem smislu predstavlja “praksu uklanjanja iz javnog prostora nekog pojedinca, organizacije ili proizvoda u cilju uspostavljanja ravnoteže koja je narušena usled stvarnog ili izmišljenog kršenja dominantnih društvenih normi i vrednosti jedne zajednice”.

Jedan od najpoznatijih primera cancel kulture u Americi jeste muzičar R. Keli, koji je nakon presude za višedecenijsko podvođenje žena i maloletnica doživeo društvenu osudu na društvenim mrežama, povlačenje sponzora koji su ga do tada finansirali, a sve je eskaliralo kada su poznate ličnosti, koje su sa njim kreirale različite pesme, počele da povlače proizvode zajedničke saradnje sa platformi za slušanje muzike.

Prema rečima sociološkinje Nine Jović, kultura otkazivanja se javlja na osnovu potrebe društva da propiše zasluženu kaznu za kršenje društvenih normi koje definišu i štite slobodu članova društva, najčešće u stilu “oko za oko, zub za zub”.

“Možemo primetiti da se ‘kultura otkazivanja’ koristi kao oblik samopomoći i društvene kontrole – javnost reaguje na ponašanje drugog, koje se procenjuje kao nepoželjno. Ovde je na delu svojevrsno uzimanje zakona u svoje ruke. Iako se ne sprovodi institucionalna pravda, jer ne mora da znači da je počinjeno kriminalno delo, ipak se sprovodi društvena pravda. Cancel kultura je forma sprovođenja društvene pravde, kojom se pojedinac izopštava zbog neprimerenog ponašanja i postaje persona non grata”, objašnjava Nina Jović.

Međutim, nekoliko godina kasnije, ovaj trend je stigao i u Srbiju. Kao što je gore navedeno, rezonancu u srpskom društvu dobija nakon napada muzičara Jale Brata i Bube Korelija, koji su tokom nastupa u Nišu napali mladića i naneli mu telesne povrede. Nakon ovog događaja, domaća Instagram stranica “Bunt”, pokrenula je peticiju na jednom od domaćih sajtova da se ovom dvojcu zabrani ulazak u Srbiju.

“Svako ko ne poštuje ovu državu, njenu decu i njen narod, nema šta da traži tu, jer nije Srbija šaka pirinča da je pozoba svaka vrana koju vetar nanese!“, pisalo je u opisu peticije. Peticiju je potpisalo skoro 70 hiljada ljudi, a ovom dvojcu je i zvanično zabranjen ulazak u Srbiju.

Psihološkinja Jelena Vukičević objašnjava da ovakvi slučajevi nisu začuđujući, jer je ključni aspekt psihologije kulture otkazivanja osećanje jakih neprijatnih emocija koje motivišu društvene grupe ne samo da odbace nekoga ili nešto, već i da ih kao u ovom slučaju, kazne.

“Život u atmosferi produžene pretnje može da dovede do većeg približavanja pripadnika neke grupe, pa te grupe postaju zatvorenije i netolerantnije prema pripadnicima druge grupe koji se smatraju preprekama u zadovoljavanju ličnih potreba i ispunjavanju ličnih želja. Da bi se zaštiti/odbranili od njih, sinhronizuju se, koordiniraju i komuniciraju efikasnije i efektivnije sprovode odluke grupe – pa i kenselovanje neprijateljskog drugog”, kazala je ona.

Cenzura ili traženje pravde

“Jedna od osnovnih funkcija kulture otkazivanja je vršenje pritiska na institucije u cilju sankcionisanja onih koji ruše vrednosni konsenzus zajednice”, objašnjava Dalibor Petrović u ranije pomenutom radu.

Po rečima Nine Jović, cancel kultura je interesantna jer marginalizovane grupe smatraju da poseduju “moć” dok nekoga otkazuju, iako je istorijska praksa bila takva da su dominantne društvene grupe “otkazivale” one koji se nisu uklapali u vladajuće društvene vrednosti.

Međutim, cancel kultura nije zasnovana na objektivnoj proceni prekršaja, niti na sveopšte potvrđenom kriterijumu nepravde, što može da bude opasno, upozorava Jelena Vukičević.

“To je ‘zarazni’ odgovor velikog broja ljudi, koji su pristrasni u proceni i oceni da je nešto ozbiljan, neoprostiv prekršaj. Stoga, svako može da cancel-uje i svako može biti cancel-ovan, iz bilo kog razloga, sve dok dovoljno ljudi misli da je prekoračeno dozvoljeno i sve dok su spremni da kazneno deluju u skladu sa svojim uverenjima. To liči na uzimanje pravde u svoje ruke pa i vršenje psihološkog, socijalnog i ekonomskog nasilja”, napominje ona.

Mada otkazivanje može biti dobra stvar kada je u funkciji sredstva upozorenja moćnim ljudima da će, uprkos njihovoj moći, biti odgovorni za svoja dela – „kenselovanje“ ume da bude toksično i vrlo je lako skliznuti u cyber bullying (maltretiranje), napominje Nina Jović.

Simbolička giljotina ili samo faza?

Sociolog Dalibor Petrović smatra da je cancel kultura jedna od drastičnijih posledica nepoverenja građana u institucije. Drugim rečima, cancel kultura je još jedan očigledni primer globalne krize demokratije. Međutim, koliki su realni dometi cancel kulture, odnosno pokušaja javnog sramoćenja određenih ličnosti i pojava? Sociološkinja Nina Jović kaže da se “biti otkazan” dosta puta pokazalo samo kao faza, a ne trajna stvar.

“Cancel kultura se onima koji ‘otkazuju’ može činiti društveno korisnom i produktivnom, dobijaju utisak da leče društvo od kakve bolesti. Da, može imati značajnog odjeka u društvu, ali iskorenjivanje patrijarhalnih ili rasističkih obrazaca će zahtevati mnogo više truda i istinski sistemsku promenu”, ocenjuje ona.

Petrović podseća na činjenicu da su internet i društvene mreže verni pratioci cancel kulture, koji ovom fenomenu daju vetar u leđa, što može imati pogubne posledice po celo društvo.

„Zapravo, ako se složimo sa već izlizanom frazom da “ako nisi onlajn, ti ne postojiš”, onda bismo mogli utvrditi da u digitalnom svetu otkazivanje zapravo predstavlja jednu vrstu simboličkog ubistva“, kaže Petrović.

Aleksandar Bugarin i Sanja Kosović (VOICE, naslovna fotografija: Pixabay) )