Inspirisani Bekimom Fehmiuom, organizatori festivala “Mirëdita, dobar dan” nastoje okupiti ljude koji nude progresivne alternative za održivi mir na Balkanu. To su riječi Kushtrima Koliqija, jednog od organizatora festivala koji naglašava – Mirëdita je platforma za sve mlade ljude, umjetnike i intelektualce koji prošlost prihvataju i predstavljaju faktično, snažno se suprotstavljajući otrovnim narativima trenutnog javnog diskursa.
Anđela Savić, aktivistkinja Inicijative mladih za ljudska prava kaže za VOICE da “Mirëdita – dobar dan” (MDD) u fokusu ima promociju kulture i umjetnosti koja se stvara i razvija na Kosovu. “Građani Srbije svakodnevno slušaju o političkoj situaciji na Kosovu i odnosima koje ono na zvaničnom nivou ima sa Srbijom, ali nemaju mnogo prilika da čuju šta se dešava na kulturnoj sceni Kosova. Takvim narativom se ljudi, stvaraoci i građani Kosova, isključuju i dehumanizuju. Njihova interesovanja i kompleksnosti se brišu iz javnog govora da bi se oni sami sveli na nivo bezličnog problema. Festivalom MDD to želimo da promenimo. Želimo da pokažemo pojedince, njihove kompleksnosti, njihov rad”, kazala je Anđela Savić.
Pristup suočavanju s prošlošću
Festival “Mirëdita, dobar dan” otvoren je predstavom “I Am My Own Wife” u izvedbi Kushtrima Koliqija po tekstu Douga Wrighta, dobitnika Pulitzera za dramu. Tema predstave je život Charlotte von Mahlsdorf, transrodne osobe koja želi da sačuva svoj muzej u kome su antikviteti, nasljeđe u vlasništvu Jevreja, komunista i anarhista. Zbog svoje namjere, Charlotte postaje tek tjelesni objekt na meti napada Stasija.
Otvaranje festivala bilo je na meti Zavetnika, a parabezbjednosna organizacija “Narodne patrole” na svojoj Facebook stranici podstrekavala je na podsticanje javnog nezadovoljstva povodom održavanja festivala “Mirëdita, dobar dan”. Otud, festival je održan uz veliku vidljivost policijskih službenika u uniformi i civilu. To je bio povod za pitanje da li je moguće da se u narednom periodu festival održava u otvorenom javnom prostoru, uz prisustvo pripadnika policije koje je očekivano.
“Mnogi delovi programa ‘Mirëdita, dobar dan’ festivala bi mogli biti održani i na otvorenim, javnim površinama. Ove godine smo imali ideju bioskopa na otvorenom, ali su godišnje doba i vremenski uslovi bili prepreka realizaciji. Svakako bi bilo lepše da takva dešavanja budu otvorena u svakom smislu te reči, odnosno da se ne odvijaju iza redova policije, već da postanu deo prostora Beograda, kao što su to na primer izložbe na Kalemegdanu. Mislim da je moguće da se to desi i da svi mi koji radimo na festivalu to želimo da vidimo. Što je još važnije, mislim da postoji mnogo građana Srbije koji bi to voleli da vide. Odgovornost nas kao društva jeste da radimo na tome da se to i ostvari”, odgovorila je Anđela Savić.
Rebeka Qena, glumica u filmu “Agina kuća”, koji je emitovan na u Centru za kulturnu dekontaminaciju, kaže za VOICE da je “Mirëdita” efektivan način da se predstave umjetničke prakse suočavanja s prošlošću. “Osim šoka koji može izazvati predstavljanje onog što se negira, to predstavljanje može izazvati odgovor koji se može apsorbovati i ponijeti kući, sa sobom – kaže Qena. Prema njenom mišljenju, za sljedeća izdanja “Mirëdite” bilo bi dobro imati umjetnička djela koja umjetnici neće objašnjavati, braniti ih ili docirati, djela koja će biti predstavljena što široj javnosti koja može da ih vidi. Shengyl Ismaili, glumica u filmu “Agina kuća” kaže da nakon 21 godinu od prethodnog rata nije lako suočiti se s onim što se desilo, pa ni zaboraviti, ali ocjenjuje da je publika u Beogradu film prihvatila vrlo dobro.
Šta želite da uradite za sebe i kako možemo da vam pomognemo?
Možemo li sad i ovdje da se suočimo sa svim što je dovelo do ovog “sad i ovdje”? To pitanje neće biti postavljeno u Aginoj kući. To pitanje neće postaviti ni žene u Aginoj kući jedna drugoj. Ni čovjek koji jedini u selu ima automobil kojim do bolnice treba da preveze ženu koju percipira kao Srpkinju. Da li se ona pokušala ubiti ozbiljnom količinom tableta baš zbog tog što je takvo percipiranje nje okov koji uzima sebi ili zbog tog što je okov koji je dat njoj? Da li štićenice “Agine kuće” tek redovnim razgovorima sa socijalnim radnicima dobijaju zaštitu koja im je potrebna u mjestu, vremenu i okolnostima u kojima žive nakon što su preživjele seksualno ili porodično nasilje? To su pitanja koja javnosti prepušta film kosovske rediteljke Lendite Zeqiraj, prateći život dječaka Age koji misli da mora naučiti srpski kako bi pronašao oca.
Kosovo – nasleđe sećanja
„Kao rezultat političke eksploatacije sećanja i konstrukcije sećanja, razvija se jedan dominantan narativ koji marginalizuje i ućutkuje raznolikost sećanja građana i različitost njihovih perspektiva“, navedeno je u publikaciji „Kosovo Memory Heritage“. To može biti opis i objašnjenje selekcije 26 od 100 fotografija iz publikacije postavljene u ENDŽIO hab u Dobračinoj 4, postavljene pod nazivom “Kosovo – nasleđe sećanja”. Korab Krasniqi, urednik publikacije i kurator izložbe kaže za VOICE da prvenstveni kriteriji pri izboru fotografija nije bio predstavljenje kulturno-istorijskog nasljeđa prema njegovoj arhitektonskoj vrijednosti, već prema vrijednosti koju ima za zajednicu.
Nastojeći da prikaže pejzaž sećanja, politiku pamćenja koja je u zvaničnoj upotrebi, Korab Krasniqi u izložbi “Kosovo – nasleđe sećanja” na jednom zidu je, kao dio ciklusa, postavio Kuću nezavisnosti Dr. Ibrahima Rugove, memorijale herojima i poginulim pripadnicima Oslobodilačke vojske Kosova, pridružujući im i dva memorijala ženama u ratu: Monumenti Heroinat arhitektonskog biroa Molos koji žensko lice predstavlja u reljefnom pejzažu zakucanih čavala kao i Muzej bola majke – police u kući Ferdonije Qerkezi na kojima su tek vojničke čizme njenog supruga i njene djece, uz fotografije u formatu za ličnu kartu.
Etnički, religijski i folklorni ključ prikaza kulturno-istorijskog nasljeđa Kosova povod su za pitanje o vidljivosti nasljeđa romske i jevrejske zajednice. Za VOICE, Krasniqi kaže da kulturno-istorijsko nasljeđe tih zajednica država još uvijek nije prepoznala i zaštitila kao kulturno-istorijsko nasljeđe Kosova. ”Tokom paralelnog obrazovanja na Kosovu mnoge porodične kuće, pa i džamije, pretvorene su u škole”, podsjeća Krasniqi, bez direktne reference na jevrejsku ili romsku zajednicu. “Neke od tih kuća u vlasništvu bogatijih, imućnijih porodica danas su škole, a neke od tih kuća mogu postati i muzeji. Grad Priština pokrenuo je jednu takvu inicijativu s namjerom da kuću koja je pretvorena u školu zaštiti kao muzej”, kaže Krasniqi. Ipak, izuzev spomen obilježja posvećenog Narodnooslobodilačkoj borbi koje svjedoči o brojnom prisustvu jevrejske zajednice u Prištini i uključenosti u antifašističku borbu za narodno oslobođenje Jugoslavije, tek je jevrejsko groblje zasad memorijal na osnovu kog je moguće pretpostaviti da su Jevreji živjeli u Prištini.
Zajednički zaborav
Durim Abdullahu, profesor Katedre za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta Hasan Priština u razgovoru za VOICE ističe da je nasljeđe jevrejske zajednice na Kosovu gotovo nevidljivo iako je postojala brojna zajednica u Prištini. “Tokom druge polovice devetnaestog stoljeća, prema osmanskim tefterima, u Prištini je živjelo 15.000 stanovnika, uključujući 3000 Jevreja. Tokom pedesetih godina, komunističke vlasti srušile su u Prištini Kapat čaršiju, sinagogu i nekoliko džamija. U starom jezgru Prištine izgrađene su socrealistične zgrade u kojima su smještene institucije poput Izvršnog vijeća, Skupštine i zgrade Pozorišta”, rekao je Abdullahu za VOICE.
Korab Krasniqi kaže za VOICE da je osnovna škola koju je pohađao u Prizrenu takođe jedan od objekata koji su bili upotrebi tokom perioda paralelnog obrazovanja. “Kada sam otišao da je vidim, da ponovo pokušam da se sjetim tog perioda svog života i ustanovim da li je bilo šta još uvijek na svom mjestu, bio sam potpuno izgubljen, jer kuća je u potpunosti preuređena”, kaže Krasniqi, upozoravajući da je takvih slučajeva mnogo zbog nebrige aktuelnih vlasti o objektima koji imaju značaj za zajednicu.
U uvodu publikacije, Shkelzen Gashi napisao je objašnjenje fenomena koji istražuje publikacija Kosovo Memory Heritage. “Spomenici iz socijalističkog doba 1945-1989 su nakon pada komunizma 1989-1990, a pogotovo nakon posljednjeg rata 1998-1999, ostali zapostavljeni, a u nekim slučajevima i uništeni, uglavnom zbog toga što većina njih simbolizuje bratstvo i jedinstvo između Srba i Albanaca (danas su albanski i srpski spomenici radikalno odvojeni). Recimo, kuća Fadila Hoxhe, albanskog vojnog rukovodioca iz Narodnooslobodilačkog rata koji je posle rata četiri decenije bio albanski politički rukovodilac je potpuno zanemarena. S druge strane, kada govorimo o kućama poznatih ličnosti, zaštitu ima kuća Xhafera Deve, koji je tokom talijanske i nemačke okupacije bio gradonačelnik Mitrovice i ministar unutrašnjih poslova albanske vlade (1943-44). Komunističke vlasti su oduzele njegovu imovinu i pretvorili je u državnu svojinu, a sam Deva je zbog progona vlasti emigrirao u SAD, gdje je umro 1978. godine”, piše Gashi.
Ljupko Mišeljić (VOICE, foto: Facebook/Mirëdita – dobar dan)
