Kada se ne udružuju u udruženja, pokrete i inicijative radi humaniranih, kulturnih i drugih društvenih ciljeva, već radi političkog delovanja – građane sapliće mreža zakona i propisa koji su, namerno ili slučajno, skrojeni da ih obeshrabre u prelaženju granice poželjnog građanskog aktivizma. Uprkos zakonskim barikadama, građanske inicijative na političkom terenu postaju sve češći odgovor na atmosferu urušene demokratije u kojoj od 2012. godine vladajuća partija pod imenom svog lidera nije propustila nijednu izbornu trku – do pobede u poslednjoj mesnoj zajednici u Srbiji.
Zakoni koji prepoznaju udruženja građana kao pravna lica, ali ne i kao političke subjekte, grupe građana kao izborne aktere, ali ne i kao pravna lica udružena sa gomilom finansijskih propisa krojenih za velike partije – ukazuju da je građanin u političkom vanstranačkom životu poželjan samo kao deo biračkog tela čija se aktivnost svodi na popunjavanje glasačke kutije.
Sa društvene mreže u izbornu trku
Kada je u opštini Kula krajem prošle godine vladajuća partija, zajedno sa još tri opštine u Srbiji, raspisala vanredne lokalne izbore, četvrte za Kuljane od uvođenja višestranačja u Srbiji, a opozicione stranke najavile bojkot istih kao odgovor formirana je Grupa građana “Kritična masa”. Prepoznatljivi naziv preuzeli su sa istoimene lokalne fejsbuk grupe čiji članovi diskutuju o komunalnim i drugim problemima u opštini od 2015. godine.
Da silazak sa interneta u izbornu trku nije lak uverili su se već na samom početku formalnog osnivanja grupe građana.
“Kada uđete u izbornu trku bez podrške političke organizacije, situacija je vrlo slična onoj kada vas u nekoj insituciji šalju od šaltera do šaltera i stalno vam fali jedan papir. Zbog kratkog roka, a u nameri da izbegnemo odbacivanje kandidature zbog formalnih razloga, savetovali smo se sa advokatima, pravnicima, ljudima iz grupa građana u drugim opštinama. Vagali smo svaku reč u sporazumu o osnivanju do te mere da li se osnivamo ‘zbog’ ili ‘radi’ učešća na izborima”, objašnjava Rade Obradović iz GG “Kritična masa” za VOICE.
Prema njegovim rečima, uobičajene predrasude prema građanskim inicijativama kod šire javnosti daleko su manji problem od nejasno definisanih zakona i propisa čije je tumačenje prepušteno zaposlenima u lokalnoj administraciji.
“Kao građanin krenete da tražite savet ili uputstvo od lokalnih službi, a na kraju postanete samouki ekspert koji njima objašnjava kako da vam omoguće ostvarenje određenih prava. S jedne strane, kriva su nedorečena i neadekvatna zakonska rešenja, dok sa druge strane ne možemo isključiti da u partokratskom državnom aparatu postoji i animozitet prema svemu što nosi prefiks građansko, a namerava da se bavi politikom”, kaže Obradović.
GG Kritična masa učestvovala je sa manjinskom listom na lokalnim izborima održanim 16. decembra i osvojila četiri od 37 mandata u SO Kula.
“U izbornu trku u kojoj je vladajuća SNS učestvovala sa svim svojim resursima, logističkom podrškom iz cele Srbije i posetama najviših funkcionera, ušli smo sa onoliko kandidata koliko smo novca prikupili za potpise. Oslonili smo se na uličnu i internet kampanju. Nismo kucali građanima na vrata, niti smo pozivali telefonom na izborni dan”, objašnjava Obradović.
U prilog tezi da država samo na papiru prepoznaje građane van stranaka kao političke aktere, Obradović navodi i nastojanje svoje odborničke grupe da ostvari pravo na kancelarije.
Obratili smo se lokalnoj samoupravi koja nam je odgovorila da nema na raspolaganju adekvatan prostor. Na naše insistiranje da trenutno nekoliko političkih partija koje nisu parlamentarne bez osnova koriste prostorije u opštinskom vlasništvu, predsednik opštine nam je obećao da će naći neki prostor. Čekamo da ispuni to obećanje”, kaže Rade Obradović.
Partijske kvazigrađanske inicijative
Slične probleme ima i Grupa građana “Samo lokalno” u Bečeju koja u lokalnoj skupštini ima tri odbornika. Milan Bokun, predstavnik i odbornik ove grupe građana kaže da odnos države prema udruženjima i grupama građana ne zavisi samo od zakona i propisa, već i njihove “podobnosti”.
“Lokalne partije rado pomažu svoja fiktivna udruženja. U Bečeju imamo slučaj da odbornik vladajuće SNS ima Udruženje Srba Kosova i Metohije ‘Gračanica- Bečej’ koje po potrebi dobija sredstva iz budžeta, kao i ‘Društvo prijatelja dece opštine Bečej’ čiji je zastupnik bivša direktorka gradske biblioteke koja je na toj funkciji kao partijski kadar. Ovo samo pokazuje da ono što predstavlja prepreke i izazove za građane u pogledu zakonske regulative u oblasti građanskog aktivizma, partijske kvazigrađanske inicijative lako savladaju u cilju ostvarivanja dodatnih prihoda iz budžeta”, kaže Milan Bokun.
Grupe građana koje u neravnopravnoj izbornoj trci pređu cenzus i osvoje mandate suočavaju se sa različitim problemima tehničke prirode. Grupa građana nema status pravnog lica, niti svoj račun. Sredstva za rad i odborničke naknade iz budžeta po sili nedorečenih propisa, uplaćuju se na račun ovlašćenog zastupnika.
“Ovo je samo jedan od primera da su propisi u pogledu finansija samo na papiru nediskriminišući. Drugi primer su troškovi obaveznih finansijskih izveštaja. Za opštinske odbore političkih stranaka iste snose njihove centrale. Za nas taj iznos često prelazi celokupan godišnji promet na računu”, objašnjava Bokun.
Podrška samo podobnim udruženjima
Jovan Radović je jedan od dva odbornika Udruženja građana “Lokalna alternativa”. Mandate su osvojili kao GG “Dosta je bilo” na lokalnim izborima 2017. godine. I pored logističke pomoći iz Beograda, upoznali su se sa svim preprekama koje građane očekuju na putu do mesta gde se donose političke odluke, ali i problemima koje očekuju građane koji se kroz formu udruženja odluče za političko delovanje.
“Odnos države prema grupama građana i udruženjima je isti kao i odnos države prema građaninu kao pojedincu. Morate, ne samo da poznajete svoja prava, već i kako da ih ostvarite. I da budete uporni. Ne ulazim u to da li je za zakonodavca građansko samoorganizovanje površno uređena nepoznanica ili je sa namerom otežano njihovo delovanje. U konkretnom slučaju, grupa građana po Zakonu o političkim strankama i Zakonu o finansiranju političkih aktivnosti ima status izbornog aktera, ali ne i pravnog lica. Samim tim, obavezni račun se otvara na zastupnika koji je fizičko lice. Poslednje dve godine otkako je stupio na snagu Zakon o pranju novca, većina banaka preventivno odbija zahtev za otvaranje računa u ove svrhe”, kaže Radović koji je pre godinu dana osnovao udruženje “Lokalna alternativa” sa ciljem političkog delovanja u oblasti lokalne zajednice.
“Kakvu podršku možete očekivati od lokalne vlasti ako se vaši ciljevi direktno tiču korupcije i malverzacija na lokalu? Potpuno suprotno od definicije da su udruženja građana ‘nevladina, nestranačka i neprofitna’, u praksi samo podobna udruženja bez političkog aktivizma u predznaku mogu da računaju na podršku”, kaže Radović.
Monopoli na političkoj sceni
Iako su forme udruženja i grupa građana već godinama zloupotrebljena sredstva političkih stranaka na vlasti u namirivanju ličnih i stranačkih potreba na štetu budžeta, iste su po mišljenju Ivana Živkova, sociologa i aktiviste Građanskog preokreta u Zrenjaninu postale i “rešenje manjeg otpora” za građane koji odlučuju da se u svojim lokalnim sredinama uključe u politički život bez podrške velikih centralizovanih partija.
“U jednom istorijskom trenutku velike partije su odlučile da monopolizuju političku scenu otežavanjem uslova za registraciju novih stranaka. Broj novih stranaka je formalno smanjen, ali ne i broj političkih aktera”, kaže Živkov.
U potrazi za formom koja prepoznaje građanski aktivizam mnogi su osnivali udruženje koje im omogućava delovanje između dva izborna ciklusa, ali ne i učešće na izborima. Nejasno je, smatra Živkov, da li je upitanju terminološko ili suštinsko nerazumevanje građana koji ne vide glasanje kao jedinu političku aktivnost, ali činjenica je da oni koji se odluče na političko delovanje bez političke organizacije moraju da žongliraju sa različitim zakonskim rešenjima.
Agencija za borbu protiv korupcije: Nužne izmene zakona
Agencija za borbu protiv korupcije je 2016. godine u analizi o položaju i značaju grupa građana konstatovala da su iste od 2013. godine zastupljene sa oko 10 odsto osvojenih mandata u političkom životu u Srbiji.
“Kao i sve registrovane političke stranke, grupe građana koje imaju predstavnike u predstavničkim telima dužne su da Agenciji podnesu godišnje finansijske izveštaje uz mišljenje ovlašćenog revizora. Takođe, grupe građana koje imaju osvojene mandate, dužne su da vode knjigovodstvo po poreklu, visini i strukturi prihoda i rashoda u skladu sa propisima koji uređuju računovodstvo i reviziju”, navodi se u analizi Agencije.
Grupe građana su u periodu od 2013. do 2016. godine u političkom životu u Srbiji učetvovale sa 687 od 7.118 mandata u predstavničkim telima, od lokalnog do republičkog nivoa.
Najviše predstavnika imale su u lokalnim skupštinama (oko 60 odsto). Ekspanzija grupa građana iznad cenzusa zabeležena je na izborima 2016. godine kada su predstavnici grupa građana ušli u republičku i pokrajinsku skupštinu, kao i u još 60 opština u Srbiji. Agencija za borbu protiv korupcije je u periodu od od 2012. do 2016. godine podnela 498 zahteva za pokretanje prekršajnih postupaka protiv ovlašćenih lica grupa građana zbog nepodnošenja izveštaja o troškovima kampanje i godišnjih finansijskih izveštaja.
Uz konstataciju da iz godine u godinu, više od tri četvrtine ne ispunjava zakonsku obavezu podnošenja izveštaja o troškovima kampanje i redovnih godišnjih izveštaja, Agencija je ukazala na problem što grupe građana nemaju status pravnih lica, kao i nedovoljno uređene uslove osnivanja i finansiranja grupa građana.
Agencija je 14. decembra 2016. godine podnela Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave kao i Vladi Republike Srbije inicijativu za dopune Zakona o političkim strankama kojom je predložila da se grupe građana konačno u zakonu definišu kao oblik udruživanja birača radi zajedničkog učešća na izborima, kao i da se Zakonom o finansiranju političkih aktivnosti jasno propišu uslovi i elementi sporazuma o osnivanju grupe građana, što do danas nije učinjeno.
Ranka Ivanoska (VOICE)
