Uprava za sprečavanje pranja novca primila je ukupno 153 izveštaja o sumnjivim aktivnostima i transakcijama koji se odnose na finansiranje terorizma od 2014. godine. Od toga, ukupno 110 se odnosi na lica koja su na neki način dovedena u vezu sa tzv. Islamskom državom. U istom periodu, u Srbiji je doneta samo jedna pravosnažna presuda za krivično delo finansiranja terorizma.

Krajem 2009. godine, u Novom Pazaru je osnovano udruženje Islamska omladina Sandžaka Furkan s ciljem da doprinese „jačanju tolerancije među članovima, odnosno obezbeđivanju ravnopravnosti i jednakosti među građanima“.

Četiri godine kasnije, Furkan je postao centar za okupljanje, prihvat i organizaciju odlaska lica sa prostora bivše Jugoslavije u Siriju radi pridruživanja borbenim jedinicama terorističkih grupa Islamska država Iraka i Levanta, i Front Al-Nusra.

U prvom, i jedinom slučaju ove vrste sa sudskim epilogom u Srbiji, četiri osobe osuđene su da su koristile Furkan kao verski objekat – mesdžid, kako bi prikupile novac od istomišljenika i simpatizera za finansiranje terorističkih aktivnosti. Sredstva su na njihov račun uplaćivana iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, ali i više zemalja Zapadne Evrope – Austrije, Nemačke i Luksemburga.

Deo pristiglog novca iskorišten je, između ostalog, za nabavku kombija kojim je planiran prevoz dobrovoljaca do ratišta u Siriji. U presudi, koju je početkom 2019. godine potvrdio Apelacioni sud u Beogradu, opisano je kako su sredstva dalje upotrebljena za kupovinu autobuske karte od Istanbula do grada Kilisa na južnoj granici Turske. Odatle su borci prebacivani ilegalno do mesta Azaz na severoistoku Sirije, gde se nalazio kamp u kome su prolazili osnovnu vojnu obuku.

Sedam osoba iz Novog Pazara i Beograda je proglašeno krivim za učestvovanje na ratištu u Siriji, finansiranje terorizma, vrbovanje novih ratnika i javno podstrekivanje. Osuđeni su na ukupno šezdeset devet i po godina zatvora.

Postoje različiti načini na koje teroristička organizacija može prikupiti novac kao organizacija neprofitnog sektora, objašnjava za VOICE finansijski stručnjak za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma Ivica Simonovski.

– Tu su crowdfunding, donacije, državni projekti ili projekti iz inostranstva. Posebne su situacije kada se novac daje za projekte sa sumnjivim ciljem, kao pomoć žrtvama, pomoć za decu i siročad, pogotovo na područjima gde terorističke organizacije sprovode svoje aktivnosti. Postoji mogućnost da se ovakva sredstva zloupotrebe za terorističke aktivnosti – rekao je on i dodao da teroristi vole da fizički poseduju novac, jer na taj način izbegavaju da budu otkriveni od strane institucija.

Humanitarne organizacije povezane sa Islamskom državom Iraka i Levanta otkrivene su u Velikoj Britaniji i Libanu. S druge strane, Al Kaidine aktivnosti u jugoističnoj Aziji su bile finansirane kroz fondaciju Al-Haramain. Ista je bila prisutna u Bosni i Hercegovini, kao i Međunarodna dobrotvorna fondacija, još jedna organizacija na crnim listama Sjedinjenih Američkih Država i Ujedinjenih nacija.

I EKSTREMNI DESNIČARI U NEPROFITNOM SEKTORU U SRBIJI

Međudržavno telo za sprečavanje pranja novca (FATF) posebno ističe ranjivost neprofitnog sektora od zloupotreba u svrhe finansiranja terorizma. Uostalom, njihove mere i smernice su prepoznate kao globalni standard kojima se vode nacionalna zakonodavstva.

U junu 2020. godine, FATF je označio ekstremno desničarski terorizam kao prioritetnu oblast za nacionalna zakonodavstva i obaveštajne službe. U njihovom izveštaju se skreće pažnja na zloupotrebu nevladinih udruženja na način da akterima mogu dati legitimitet među zajednicom, pružiti prostor i opremu, kao i neophodna finansijska sredstva.

Ekstremizam predstavlja glasno i aktivno suprotstavljanje opšteprihvaćenim vrednostima jedne političke zajednice, napominje u izjavi za VOICE Predrag Petrović iz Beogradskog centra za bezbedonosnu politiku (BCBP).

– Kada se suprotstavljanje demokratskim vrednostima dešava uz nasilje, kao što su fizički sukobi sa neistomišljenicima ili agresivne demonstracije, onda se radi o nasilnom ekstremizmu. Terorizam podrazumeva čitav niz nasilnih aktivnosti koje ekstremisti javno izvode u nameri da nateraju vlasti jedne zemlje da nešto (ne) učini, da zastraši stanovništvo i utiče na njega – objašnjava Petrović.

U Srbiji su nekoliko ekstremno desničarskih grupa registrovane kao nevladina udruženja i fondacije u Agenciji za privredne registre.

Među njima se po finansijskom uspehu ističe Fondacija Pokret Levijatan, čiji je osnivač Pavle Bihali-Gavrin. Prema dostupnim izveštajima, ova organizacija je prihodovala više od 15 miliona dinara u periodu od 2018. do kraja 2020. godine.

Osim njih, prihod je u 2020. godini ostvarilo i udruženje Junak iz Odžaka, koje je prihodovalo nešto više od 400 hiljada dinara. Na njegovom čelu se nalazi Dragan Grmuša, koji neguje veze sa drugim ultranacionalističkim i neonacističkim grupama iz Srbije, poput Zentrope i Nacionalong srpskog fronta. Učesnik jedne njihove humanitarne manifestacije bio je i američki beli supremacista Robert Rundo, osnivač rasističkog pokreta „Rise Above Movement“, koji je proteran iz Srbije u februaru 2021. godine.

Iako ne beleže finansijske prihode, kao organizacije neprofitnog sektora su još registrovani Omladinski klub Srbska čast iz Niša, i Nacionalni srpski front, koji je nasledio Nacionalni stroj čije je delovanje zabranio Ustavni sud. Pored toga, Marko Gajinović, blizak ekstremističkoj mreži Zentropa, vodi se kao zastupnik lokala Klub 451 i udruženja Runolist.

SRPSKI BORCI NA RATIŠTU U UKRAJINI – PRETNJA PO DRUŠTVO

Mnoge ovdašnje ultranacionalističke grupe su otvoreno pružile podršku vojnoj agresiji na Ukrajinu koju je izvršila Rusija, kao i srpskim borcima koji su poginuli ratujući protiv Ukrajine. Među njima je i neonacistička Srbska akcija, čiji su članovi krajem prošle godine razvili transparente ispred ukrajinske ambasade u Beogradu sa natpisima „Stop rusofobiji“ i „Progon ruskog jezika je zločin“.

Istovremeno, aktivisti Ruskog imperijalnog pokreta su održali protest ispred ambasade Bosne i Hercegovine u Moskvi u znak podrške Ratku Mladiću. Oni su prva bela supremacistička grupa koju je američki Stejt Department označio kao „globalnu terorističku“ organizaciju. Članovi Ruskog imperijalnog pokreta, kao i Srbske akcije, aktivno su učestvovali u borbama u Ukrajini na strani proruskih snaga.

Postoje veza i sled između ekstremizma, nasilnog ekstremizma i terorizma, objašnjava Predrag Petrović iz Beogradskog centra za bezbedonosnu politiku.

– Glavna razlika je u načinu borbe, odnosno stepenu nasilja, dok je njihova vrednosna osnova gotovo ista. Zbog toga je veoma opasno tolerisati organizacije pod izgovorom da još uvek nisu nasilne – upozorava on.

Prema procenama ambasade Ukrajine u Beogradu iz 2018. godine, više od 300 građana je iz Srbije otišlo da se bori na proruskoj strani u sukobu na istoku Evrope.

Istraživanje Radija Slobodna Evropa pokazuje da su u periodu od 2015. do 2018. godine donesene 32 osuđujuće presude za učešće u ratu u Ukrajini. Od toga, dvanaestorica su bili pripadnici Internacionalne brigade, ekstremno desničarskog pokreta osnovanog u Beogradu 2014. godine.

Sadašnje vlasti ne vide ekstremno desničarske organizacije kao ozbiljnu pretnju po društvo, smatra Predrag Petrović iz BCBP-a.

– Veoma je ilustrativan stav ministra policije Aleksandra Vulina prema Haškom sudu i Mladićevoj presudi, kada je izjavio da to međunarodno telo nije osnovano da bi tražilo pravdu i doprinelo pomirenju, već da bi sudilo Srbima. Mladićevu doživotnu kaznu je opisao kao osvetu, a ne presudu. Tu je i njegovo zalaganje za tzv. „srpski svet“. Dakle, ministar državne institucije, koja je jedna od najvažnijih za suprotstavljanje ekstremizmu, ima stavove koji su veoma bliski desno-ekstremnim grupama – ukazuje Petrović.

INSTITUCIJE NEMAJU RESURSE I SELEKTIVNO KONTROLIŠU

U Nacionalnoj proceni rizika za 2021. godinu se konstatuje da je izloženost neprofitnog sektora zloupotrebama u svrhe finansiranja terorizma niska ka srednjoj, odnosno manja u poređenju sa periodom obuhvata prethodne procene rizika.

Stoga, Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranju terorizma propisuje krug obveznika koji su dužni da sprovode kontrolu i mere, odnosno dostave podatke Upravi za sprečavanje novca ukoliko postoji sumnja da postoje konkretna krivična dela.

Svi polaze od političke volje, odnosno da li i u kojoj meri država ima kapacitete da na vreme prepozna i speči ilegalne tokove novca i sankcioniše odgovorne osobe, smatra finansijski ekspert Ivica Simonovski.

– Rekao bih da raspoloživi resursi nikada i nisu dovoljni, jer se novi načini pranja novca neprestano razvijaju. Osim toga, glavni izazov na Balkanu je korupcija na visokom nivou. To otvara prostor kriminalnim organizacijama da utiču na pojedine političare, istražne organe, sudije i tužioce. A to onda onemogućava efikasnost državnih orga – ističe Simonovski.

Kada je u junu 2020. godine procureo spisak medijskih radnika, nevladinih organizacija i udruženja građana koje je proveravala Uprava za sprečavanje pranja novca, istraga je bila opravdavana upravo FATF-ovom preporukom koja se tiče opasnosti od zloupotrebe neprofitnog sektora.

Mešutim, među onima za koje je bio tražen uvid od banaka u sve transakcije za određeni period našli su se pojedinici i grupe koji se bave istraživačkim novinarstvom, poput KRIK-a, Balkanske istraživačke mreže (BIRN) i Centra za istraživačko novinarstvo (CINS). Na listi su bili i predstavnici civilnog sektora koji često kritikuju poteze aktuelne vlasti, kao što su Centar za istraživanje, transparentnost i odgovornost (CRTA) i Biro za društvena istraživanja (BIRODI).

Eksperti Ujedninjenih nacija za ljudska prava, kao i FATF-a su se, reagujući na slučaj, izjasnili da Srbija nema osnova, odnosno da zloupotrebljava zakonska ovlašćenja za potkopavanje rada nevladinog sektora. Do danas, ne postoje informacije o tome šta je istraga Uprave za sprečavanje pranja novca pokazala.

Igor Išpanović (VOICE, naslovna fotografija: Pixabay)